جشن نوروز برای مردم تاجیکستان، جشنی ملی و دیرینه است. تاجیکها از نوروز به عنوان رمز دوستی و زنده شدن کل موجودات یاد می‌کنند. نوروز در این کشور به نام «خیدیر ایام»، یعنی جشن بزرگ، معروف است. در اینروزها خانهتکانی مفصلی میکنند. آنها حتی ظروف خانه را کامل میشویند تا گردی از سال کهنه باقینماند. بنا بر یک رسم کهن، پیش از نوروز وقتی خورشید بهاندازهی یک سرنیزه بالا آمد، بانوی خانه دو جارو به رنگ سرخ که در فصل پاییز از کوه جمعآوری شده است، جلو خانه راست میگذارد؛ چون رنگ سرخ برای این مردم رنگ پیروزی و نیکی است.
پس از طلوع آفتاب هر خانوادهای سعی میکند هرچه زودتر وسایل خانه را بیرونآورده و یک پارچهی قرمز را بالای سردر ورودی خانه بیاویزد. پس از تحویل سال، تنها زن خانه است که باید وارد خانه شود و اسباب و لوازم را داخل خانه چیده و با بازکردن در و پنجره، هوای بهاری را که حامل برکت و شادی است وارد خانه کند.
بازیهای مختلف و پُخت شیرینیهای گوناگون از رسوم رایج تاجیکها برای نوروز است. تعدادی از مراسم این جشن در تاجیکستان با مراسم سنتی آن در ایران مشترک است، اما بعضی از این مراسم مختص مردم تاجیکستان است:

• مراسم حوت: حوت از نظر کشاورزان اخرین ماه سال بود و به همین دلیل به عنوان زمانی مناسب برای کشت و کار بهاری انتخاب می‌شده. در این مراسم مردم با فراهم کردن ملزومات جشن، سه شب اول ماه حوت را در مهمانی‌ها گرد هم می‌آمدند و در اطراف آتش به شنیدن موسیقی، رقصیدن یا بازی می‌پرداختند.

• مراسم گل گردانی: مردم تاجیک از زمان‌های قدیم به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکوفه‌دهی گل‌ها و درختان به گل گردانی می پرداختند. در گذشته وظیفه گل گردانی بر عهده بزرگسالان بود. اما این مراسم اکنون در اکثر محل ها توسط بچه ها و جوانان انجام می شود. گل گردان‌ها از دره و تپه و دامنه ی کوه ها، گل چیده و اهل دهستان خود را از پایان یافتن زمستان و فرا رسیدن عروس سال و آغاز کشت و کار بهاری و آمدن نوروز مژده می‌دهند.

• بلبل خوانی: در این مراسم گل‌گردان‌ها در محل های دیگر گل‌ها را دسته دسته کرده و یا در نوک چوبی بسته در کنار در خانه‌های اهل ده یا شهر در خاک فرو می‌کنند و سرودی با این مضمون می‌خواندند:
«گل آوردم از اون پایان/ خبرت می‌کنم دهقان/ بته غله به گلگردان/ بهار نو مبارک باد/ گله زردک ثنا می‌گه/ ثنای مصطفی می‌گه/ به هر پهلو خدا می‌گه/ بهار نو مبارک»

جغرافیای مراسم گل گردانی خیلی وسیع است. در روستاها و شهرهای ایران نیز ۱۵ تا ۲۰ روز پیش از نوروز گل گردان ها از آمدن بهار به مردم مژده می‌رسانند و انعام می‌گیرند. در بعضی از روستاهای مازندران مردم در آغاز جشن در تکاپوی خانه تکانی و ترتیب دادن کوچه‌ها مشغول می‌گردند و دسته‌ها و گروه‌های مختلف جوانان گردش کرده مانند گل گردان‌های تاجیک ترانه و سرود و شعر می‌خوانند. صاحبان خانه نیز به آن ها انعام می دهند. این گونه ترانه های ایرانی شباهت هایی به ترانه‌های تاجیکی دارد. در دماوند ایران نیز گل گردان‌ها مانند گل گردان‌های تاجیک خانه به خانه گردش کرده و ترانه می‌خوانند.
• مراسم جفت براران: در گذشته پیش از کاشت و کار کشاورزان و چند روز قبل از نوروز با آرزوی پر برکت شدن محصولات، این مراسم برگزار می شد. جفت براران در اکثر محل ها در اواخر ماه حوت تشکیل می‌شود. در این مراسم همه ی اهل خانواده شرکت می‌کنند. کشاورزان نیز پلو، نان فطیر و یا غذای مربوط به مراسم را تهیه کرده و ۱۵ تا ۲۰ نفر از کهنسالان را دعوت می کردند و بعد از غذا نیز این عبارات را می گفتند : «مزید نعمت، زیاده دولت، برار کار، صحت و سلامتی خرد و کلان، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان»

• مراسم سومنک پزی(سمنو پزی): سومنک یا سمنو از غذاهای نوروزی است و در خانه ی کشاورزان در طول روزهای نوروز وجود دارد. آن را به صورت گروهی و دسته جمعی تهیه می کنند و معمولا در آخر ماه حوت در آغاز جشن نوروز پیرزنان تصمیم به انجام این کار می گیرند.

در بخارا، سمرقند و بعضي محلهاي ديگر پيش از نوروز براي دختران مراسمي تشكيل مي دادند كه بخت گشايي نام داشت. شب چهارشنبه دختراني كه آرزوي تشكيل خانواده را داشتند، قفلي به گردن مي آويختند و وقت غروب آفتاب به سر چهار راه مي آمدند و از رهگذرها خواهش مي كردند كه قفل را بگشايند. در بخارا دختري كه بختش بسته بود روز نماز جمعه به مسجد مي رفت و قفل را از گردن دختر مي گشود. شب چهارشنبه آخرين دختران كليد دو دندانه دار را به زمين گذاشته از عقب در خانه همسايه گوش مي كردند. اگر صحبت همسايه ها موافق نيتشان باشد به فال نيك مي گرفتند و اگر بر خلاف خواهششان باشد گمان مي كردند كه بخت به آنها ر و نمي آورد يعني بختشان باز نمي گردد.
در بخارا، سمرقند، خجند، كولاب، حصار، بدخشان، واديهاي قراتگين، درواز و ديگر جاها در آغاز نوروز همه اهل خانواده به خانه يكديگر آمده و جمع مي شوند. عقيده ی آنها بر این است كه اگر كسي در اطراف خانه نباشد، تمام سال مسافر و آواره شده، عذاب و فلاكت مي بيند. در روز اول سال آداب و رسوم خاصي وجود داشت. در اين روز هيچ چيز سياهي را به خانه نمي آوردند. اشياي سياه علامت بدي (اهريمن) و اشياي سفيد نشانه خشنودي و خوبي (هرمزد) به حساب مي آمد. در روزهاي نوروز در ورودي خانه، گوسفند و خروسهاي سفيد مي بستند. مردم به مناسبت نوروز، خانه هايشان را با گل و سبزي و شمعهاي رنگين زينت مي دادند ، آب باران را جمع كرده كمي مي نوشيدند و با آن خود را شسته تا به اين واسطه از تن خود درد و رنج زمستان را دور كنند .
از پنج سال قبل، نوروزگاههایی تشکیل شده که مردم برای برگزاری نوروز در آنها جمع میشوند و غذاهای سنتی مثل آش و پلو میپزند و در مسابقات ورزشی مثل کشتی و اسبسواری و بُزکِشی شرکت میکنند. یکی از غذاهای معروف این روزها «باج» نام دارد در این غذا کله پاچه گوسفند را با گندم پخته و دیگران را با آن مهمان می‌کنند. مردم در برخی مناطق در نوروز بهروی هم آب میپاشند و در همهی مناطق، هفتسین چیده و خانهتکانی میشود. تاجیک‌ها هم تقریباً مانند ایرانی‌ها سفره هفت سینی می‌چینند که به آن سفره «دسترخان» می‌گویند اما جشن نوروز را بر خلاف ایرانی‌ها به خیابان‌ها می‌کشانند و همه در آن شرکت می‌کنند.
در تاجیکستان، آیین نوروز با نام زن در هم آمیخته است. یکی از آیینهایی که زنان تاجیک آنرا بهنام خود کردهاند، مراسم "چَلبَک پزی" است. این رسم مربوط به دورهی کشاورزی باستانی این سرزمین است. چلبک را زنان دستهجمعی میپزند و آنرا با دیگران تقسيم میکنند، سپس مقداری روغن چلبک را به شاخ گاو میمالند و معتقد هستند اینکار بهگاو نیرو میدهد.
این رسم نشان میدهد که سرکردهی اولینِ فرهنگ کشاورزی، زنان بودهاند، نه مردان. زنان در نوروز دورکنندهی بدیها و کثیفیها در جامعه هستند. همهی غذاهای نوروزی در این کشور باید بهدست زنان پختهشود؛ پختن نان شیرمال، نان راچله، کمانچه و نان سمرقندی. هنگام روشنکردن آتش دیگ، زنی که در تاجیکی "بی آنون" نامیده میشود، آیاتی از قرآن را میخواند. دختران دم بخت در اینروزها بهخانهی نوعروسان میروند و عروسان به دختران دستمال دستدوز خود را هدیه میدهند.

گردآورنده: صفورا الیاسی، کارشناس واحد آموزش شرکت پردازش موازی سامان

منابع :
1. احمداف, روزي , نوروز عالم افروز, نشريات عرفان
2. امانوف, رجب و شكوراف , محمد , نمونه فالكلور ديار رودكي, نشريات دولتي تاجيكستان , استالين آباد
3. عبدالله اف و ديگران , در جستجوي فرهنگ وادي حصار

 

4.     www.ariarman.com/Tajikistan_Norooz.htm

5.     www.ead.2cu.org/nouroz-in-tajikestan.htm

6.     www.aariaboom.com/content/view/1184/2/

7.     www.parsnice.com/Text/Archive/General/Other/39.html

8.     irdiplomacy.ir/index.php?Lang=fa&Page=24&TypeId=18&ArticleId=1666&Action=ArticleBodyView

9.     https://donbaleh.com/link/13372