در آیین های باستانی ایران برای هر جشن و یا مراسم مذهبی خوانی گسترده می شد که در آن علاوه بر آلات و اسباب نیایش مانند: آتشدان، ماهروی و برسم، فرآورده های فصل و خوراکی های گوناگونی نیز بر سر خوان (سفره) نهاده می شد. زیرا خوردن خوراک مذهبی یکی از رسم های دینی بود و میزد(Mayazd ) نامیده می شد.این خوان را بر صفه ای بلندتر از سطح زمین می چیدند. ترتیب قرار گرفتن اشیا روی خوان نظم ویژه ای داشت و نماد اعداد مقدس بود. همیشه کوشش می شد خوان نوروزی که مربوط به مقدس ترین روز سال است، هر چه بیش تر رنگین باشد.
به باور کهن ایرانیان، اهورامزدا، پس از بی هوش شدن اهریمن، دست به آفرینش مادی می زند. بدین سان، از زمان بی کران، زمان کران مند می آفریند تا هنگام مناسب آن را به جنبش درآورد. او در شش بار، نخستین نمونه های شش پدیده ی اصلی آفرینش، یعنی آسمان، آب، زمین، گیاه، جانور و انسان را می آفریند.
سالگرد آفرینش های شش گانه به جشن های «گاهن بار» یا «گهن بار»، معروف اند. این جشن ها عبارتند از :
1 . مدیوم رزگاه (آفرینش آسمان) که معنای آن «میانه بهار» است و مربوط به آفرینش آسمان می باشد که در ماه اردی بهشت قرار دارد.
2 . مدیوشم گاه (آفرینش آب)، به معنای «میانه ی تابستان» است و مربوط به آفرینش آب می باشد و در تیر ماه قرار دارد.
3 . پتیه شهیم گاه (آفرینش زمین) که معنای آن «گردآوری غله» و مربوط به آفرینش زمین در شهریور ماه است.
4. ایاسیریم گاه (آفرینش گیاهان) که معنای «بازگشت به خانه» و مربوط به آفرینش گیاهان است و در مهر ماه قرار دارد.
5. مدیاریم گاه (آفرینش جانوران) که معنای آن «میانه ی سال» و مربوط به آفرینش جانوری و در دی ماه است.
6. هم سپه مدیم گاه (آفرینش مردمان) که معنای آن «حرکت همه ی سپاه» و مربوط به آفرینش انسان در روز های پایانی سال است.
اهورامزدا : آسمان را روشن و بی کران می آفریند.
نمونه ی نخست آب : قطره ای است به پهنای همه ی آب ها.
نمونه ی نخست زمین : زمینی است گرد و هموار، بدون هرگونه پستی و بلندی.
نمونه ی نخست گیاه : یک شاخه است که در برگیرنده ی همه ی گیاهان است.
نمونه ی نخست چارپایان سودمند : گاو «ایوداد» یا «ایوک داده» است که در کناره ی راست رودخانه ی دایی تی نیک در ایران ویچ آفریده شد.
نمونه نخست انسان : گیو مرث یا زنده ی میرا بود. اهورامزدا، او را در کناره ی چپ رودخانه ی دایی تی نیک در ایران ویچ آفرید. آفریدگار، گیومرث را برای یاری به خود، آفرید.
هم چنین، به باور کهن ایرانیان، اهورامزدا، امشاسپندان را که جلوه هایی از ذات او هستند، می آفریند.
امشاسپند، به معنای ورجاوند جاودانه است. تعداد امشاسپندان، شش تاست که عبارتند از :
بهمن (منش خوب یا نهاد نیک)، اردی بهشت (بهترین اشه یا ارته «راستی»)، شهریور (شهریاری آرمانی یا توانایی مینوی آرمانی یا آرمان شهر)، سپندارمند یا اسفند (خردکامل)، خرداد (رسایی و کمال) و امرداد (جاودانگی و نامیرایی).
از میان امشاسپندان یا جلوه های ذات اهورامزدا، سه امشاسپند نرینه و سه امشاسپند، مادینه اند. سپندارمند، همراه با خرداد و امرداد، سه امشاسپند مادینه اند.
بدین سان، در آیین ایرانیان کهن، عدد شش که نشان دهنده ی شش گاه آفرینش و نیز شمار امشاسپندان بود، عدد مقدس دانسته می شد. اما با برپایی دین دولت ساسانی و قرار دادن اهورا مزدا یا ایزدسروش بر سرفهرست امشاسپندان، تعداد آن را به هفت رسانیدند و رفته رفته عدد هفت، جای عدد شش را گرفت و ...
بدین سان، سفره ای که ایرانیان در سال نو می گستراند و نماد های آفرینش 6 گانه ی استومند (مادی) را بر آن می نهادند، رفته رفته با جای گزین شدن عدد 7 به جای عدد 6، نام هفت به خود گرفت.
بعد ها که مفاهیم اصلی از دست رفت و به جای «مغز» در درازای هزاره ها، «پوست» بر جای ماند، سفره ی نوروزی که دارای مفهوم ویژه و ژرفی بود، دچار دگرگونی شد و سرانجام با نام «هفت سین» به ما رسیده است.
درباره سفره هفت سین همچنین گفته شده است که سینها نمادی از صداقت ، عدالت و انصاف ، رفتار و کردار و گفتار نیک ، کامیابی و کامیاری ، پرهیزکاری و تقوا ، ادبیت و بخشش هستند
بر سر این سفره، آسمان (در نماد آینه)، آب، خاک (به گونه ی بستر رویش گیاه)، گیاه (در قالب سبزه)، جانور (به گونه ی ماهی)، و انسان های گردآمده بر کنار آن که نشان دهنده ی 6 گاه آفرینش است، حضور دارند.
بدون دو دلی، دیگر اجزای این سفره که امروزه از اصل خود، دور افتاده و بدین گونه پس از گذر هزاره ها به ما رسیده، دارای مفاهیم ویژه ای اند.
سیب، به عنوان نخستین میوه ای است که مردم این فلات بدان دست یافتند و این مساله به عهد عقیق (تورات) و از آن جا به عهد جدید (انجیل) نیز راه یافت. نماد زایندگی و عشق است
سرکه، نخستین فرآورده ی صنعتی ایرانیان در قالب تولید انبوه بود. البته می دانیم که سرکه، از فراگشت تولید انگور به شراب و سپس دگرگشت شراب به سرکه، به دست می آید. نماد صبر و شکیبایی است
گندم که به گونه ی سنتی، به عنوان نماد آفرینش گیاهی به کار می رود، بدون تردید، نخستین دانه ای بود که ایرانیان توانستند آن را به گونه ی سازمان یافته ، بکارند و بدروند و ...
اسپند یا سپند را می توان به گونه ی نخستین «گندزدا» دانست که ایرانیان آن را شناختند و برای گندزدایی و برطرف کردن بو های ناخوش به کار گرفتند. ارزش آن برای زمان هایی که انسان و دام در کنار هم زندگی می کردند، بسیار زیاد و حتا در مواردی حیاتی بود.
سنجد میوه درخت کنار است که وقتی بارور می شود و عطر آن در فضا می پیچد تحریک کننده قوای احساسی انسان است و معتقدند که موجب عشق انسانها به یکدیگر می شود. به همین دلیل سنجد هم سمبل عشق است
سیر : نماد تندرستی است
سبزه : نماد باروری و نوزایی است
سماق : درباره سماق گفته شده به رنگ خورشید در حال طلوع است و مظهر طلوع و آغاز دوباره است
سمنو : نماد خیر و برکت
سمبل : آب سمبل روشنی دل می باشد که مظهر ایزد بانوی نیرومند آبها اناهیتای بزرگ میباشد که مقامی بسیار والا در ایزدان ایران باستان دارد. اناهیتا ایزدبانوی عشق، باروری، آب، برکتبخشی و پیروزگری است
آینه : آینه نمادی از به خویشتن نگریستن و به درون نظاره کردن است . دقیقا” آن چیزی که در لحظه سال نو توصیه شده و در آن لحظه بی همتا که گذشته و آینده به هم پیوند می خورد باید نظری کرد به خویشتن خویش
ماهی نماد زایش، تازگی ، شادابی و تکاپو است
اسپند به معنای مقدس و نماد دورکنندهی چشم بد است.
شکر و شیرینی : برای شیرینکامی همیشگی افراد خانواده است
نارنج : نارنج شناور در میان آب نماد زمین بر روی آب است. در اسطورهی آفرینش آمده است که پروردگار آب را آفرید و سپس عرش خود را بر آن بنا نهاد
تخم مرغ : نماد آفرینش، نطفه و باروری است
سکه نیز، بعد ها که بازرگانی رونق گرفت و شهر نشینی افزون تر شد و رفته رفته، پول در زندگی مردمان، جایگاه ویژه ای یافت، راه بر سر این سفره پیدا کرد و ... سکه نشان ثروت و دارندگی است

اجزای دیگر خوان نوروزی
۱) آتشدان:
آتشدان که از آتش خاندان مایه می گرفت در همه آیین های مذهبی به کار می رفت و باید در میان خوان نهاده می شد و دانه های مقدس اسپند به همراه چوب های خوشبو در کنار آن جای داشت.
۲) ماهروی و برسم:
ماهروی همان برسمدان است. به علت این که تیغه های نگهدارنده برسم ها شکل هلال ماه است. از این رو آن را ماهروی می نامند.
شاخه هایی کوتاه از انار، بید، انجیر و زیتون را به درازای سه بند می بریدند و آن ها را به تعداد سه، هفت، دوازده یا بیست و یک بر سر خوان در ماهروی جای می دادند. برسم را معمولا بر سر خوان غذا هم قرار می دادند و نماد برکت گیاهی بود. دسته ای از آن را پیش از خوردن غذا به دست می گرفتند و آفرین می خواندند. در دوره ساسانیان برای این که خوان شاهان شکوه بیش تری داشته باشد این ترکه را از زر (طلا) می ساختند و به آن ها زرین تره می گفتند.
کم کم برسم های فلزی به آیین های دینی هم راه یافت.
۳) کتاب مقدس:
چون جشن نوروز یک جشن ملی بود هر خانواده ای می توانست کتاب مذهبی ویژه خود را روی خوان نوروزی بگذارد. در دوران ساسانیان کتاب اوستا را بر سر سفره می گذاشتند و پیش از فرا رسیدن سال نو قسمت فروردین یشت آن را که مربوط به فروهرهای شاهان، پاکان، پارسایان، دلاوران و شهسواران است، می خواندند. امروزه نیز مسلمانان و کلیمیان قرآن و تورات بر سر خوان نوروزی می گذارند.
۴) کوزه آب:
کوزه آب که توسط دختران نو رسیده از زیر آسیاب ها پر می شود با زینتی از گردنبند بر سر خوان نوروزی قرار می دادند. امروزه به جای کوزه از تنگ های کوچکی استفاده می شود که سبزی روی آن ها سبز کرده اند و تنگ را با روبان هایی می آرایند.
۵) نان:
نان نمادی از برکت و رونق روزی است. در دوران ساسانیان نان هایی را که به اندازه کف دست بود، می پختند و آن ها را که درون Dron می نامیدند بر سر خوان نوروزی می گذاشتند. گاهی بر آن ها آفرین می خواندند و آن ها را برکت می بخشیدند. امروزه ظرفی از نان یا نان سنگک بزرگی روی سفره قرار می دهند که در آیین زناشویی هم این کار انجام می شود. گاهی بر روی نان با دانه های کنجد «مبارک باد» می نویسند. در دوران ساسانیان بر گوشه های خوان نوروزی می نوشتند « افزون باد» یا «افزا باد» که موجب برکت خوان در همه سال می شد. این واژه ها را روی سکه های ساسانی نیز ضرب می کردند تا برکت پول را افزایند.
6) شمعدان:
در دو سوی آتشدان شمعدان های گرانبها یا چراغ هایی می نهادند و آن ها را می افروختند و این نشانی از دنیای فروغ بی پایان بود که جایگاه فروهران است. نور و روشنایی در مراسم مذهبی از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. زیرا دنیای روشنایی قلمرو اورمزد و هر جا که نور و آتش باشد، اهریمن را به آن جا راهی نیست. شمع مظهر فروغ و روشنایی است
۷) شیر:
شیر تازه دوشیده شده نمادی از غذای نوزاد کیهانی است. زیرا بر اساس اسطوره های آفرینش انسان در گهنبار همس پت میدیم گاه یعنی در روز ۳۶۵ سال آفریده شده است. بنابراین در جشن زایش، آدمیان نیز به شیر نیاز دارند. شیر در مراسم مذهبی مقدس شمرده می شود و گاهی آن را با عصاره گیاه هوم در می آمیختند. پنیر تازه هم که از فرآورده های شیر است و دارای اندیشه باروری است بر سر سفره نوروزی قرار دارد.
 

گردآورنده: صفورا الیاسی، کارشناس واحد آموزش شرکت پردازش موازی سامان

منابع:

1.     fa.wikipedia.org/wiki/سفره_هفت_سین - 41k

2.     zartosht.blogfa.com/post-112.aspx(*)

3.     www.sepandarmazd.com/22-haft-sin.htm

4.     www.aatash.org/spip.php?article92

5.     www.iran-tourism.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=1380&Itemid=56 - 41k